Häzirki zaman dünýäsinde maglumat elýeterliligi çäksizdir. Diňe bir düwmä basmak ýa-da ekrany aşak süýşürmek bilen, talyplar öňki nesilleriň bütin ömrüniň dowamynda görüp bilmedik maglumatlaryna bir pursatda eýe bolup bilýärler. Täzelikler, dürli garaýyşlar, şekiller, wideolar, ylmy makalalar, mahabatlar we emeli aň (AI) tarapyndan döredilen mazmunlar elmydama biziň ünsümizi çekmek ugrunda göreşýärler. Bu elýeterlilik täze mümkinçilikleri açsa-da, özünde gizlin howplary hem göterýär: dezinformasiýa, manipulýasiýa we sanly maglumat agramy.
Şonuň üçin hem sanly sowatlylyk diňe bir tehnologiýadan peýdalanmagy başarmak däl-de, eýsem, bir goranmak ukybyna öwrüldi. Bu goragyň özeni bolsa kritiki pikirlenmedir. Algoritmleriň we emeli aňyň dolandyrýan häzirki zaman giňişliginde, kritiki pikirlenme talyplar we ömür boýuň okap-öwrenýänler üçin iň zerur (“must-have”) endikdir.
Sanly sowatlylyk näme?
Sanly sowatlylyk diňe bir kompýuter ulanmak, e-poçta ibermek ýa-da resminama döretmek däl. Ol aşakdakylardan ybarat bolýar:
- Çeşmeleriň ygtybarlylygyna baha bermek: Awtory we guramany barlamak, domen adyna üns bermek, teswirleri okamak we subutnamalary gözlemek.
- Algoritmleriň täsirine düşünmek: Internetde görýän zatlarymyzy algoritmleriň nähili kesgitleýändigini aňlamak.
- Manipulýasiýany we galp mazmuny tanamak: Ulanylýan dili seljermek, profiliniň hakykylygyny barlamak we faktlary deňeşdirmek.
- Şahsy maglumatlary goramak: Paýlaşýan zatlaryňa seresap bolmak, güýçli parollary ulanmak, iki basgançakly tassyklamany (2FA) işjeňleşdirmek we şübheli ssilkalar bilen ätiýaçly bolmak.
- Emeli aňyň işine düşünmek: Emeli aň tarapyndan döredilen mazmunyň alamatlaryny bilmek, dipfeýk (deepfake) howplaryndan habardar bolmak we etiki kadalary bilmek.
- Sanly etika: Sanly giňişlikde jogapkärli gatnaşyk saklamak, beýleki adamlaryň mertebesine sarpa goýmak we kiber-bulingden (onlaýn kemsitmeden) gaça durmak.
Gysgaça aýtsak, sanly sowatlylyk — düwmä basmazdan, paýlaşmazdan ýa-da ynanmazdan ozal pikirlenmek başarygydyr.
Näme üçin kritiki pikirlenme öňküsinden has möhüm?
Kritiki pikirlenme — maglumaty logiki taýdan seljermek, çaklamalardan şübhelenmek we esaslandyrylan netijä gelmek ukybydyr. Bu ukyp, wirus ýaly ýaýraýan bir posta duýgy bilen däl-de, säginip, öz-özüňe aşakdaky soraglary bermäge mümkinçilik berýär:
- Bu mazmuny kim döretdi?
- Olaryň maksady näme?
- Bu aýdylýanlary tassyklaýan subutnamalar barmy?
- Bu faktmy, şahsy garaýyşmy ýa-da manipulýasiýa?
- Mesele boýunça başga nähili garaýyşlar bar?
Tizlige we duýga esaslanýan dünýäde kritiki pikirlenme bizi haýallamaga we has çuňňur oýlanmaga çagyrýar. Bu kiçijik säginme bizi aşakdaky ýaly sanly duzaklardan gorap biler:
- Ýalan habarlar (Fake news)
- Dipfeýkler we emeli aň arkaly aldamak
- Onlaýn fýordlar (maşennikler)
- Propaganda
- Sosial ulgamlardaky emeli deňeşdirme medeniýeti
Talyplaryň ýüzbe-ýüz bolýan sanly howplary
Häzirki talyplar öňki nesilleriň görmedik kynçylyklaryna duş gelýärler:
- Dezinformasiýa:
Islendik adam internetde maglumat paýlaşyp bilýär we olaryň hemmesi dogry däl.
- Emeli aň mazmuny:
Emeli aňyň kömegi bilen döredilen suratlar we wideolar hakyky ýaly görünip bilýär. Hakykat bilen galp zadyň arasyndaky araçäk barha ýitýär.
- Algoritmleriň manipulýasiýasy:
Sosial ulgamlar hakykaty däl-de, ünsi çekiji we duýgy oýaryjy mazmunlary öňe sürýärler.
- Psihiki saglyga täsiri:
Onlaýn dünýädäki “kämil durmuşlar” bilen özüňi deňeşdirmek aladany we özüňe bolan ynamyň peselmegini döredip bilýär.
Bilim ulgamy üýtgemeli
Däp bolan bilim ulgamy uzak ýyllaryň dowamynda maglumatlary ýat tutmaga esaslandy. Ýöne sanly döwürde maglumat çäksizdir, emma seljeriji pikirlenme ukyby hemmelerde ýokdur. Mugallymlar we okuwçylar aşakdakylara has köp üns bermeli:
- Media sowatlylygy
- Debatlar we pikir alyşmalar
- Meseleleri çözmek boýunça maşklar
- Çeşmeleri seljermek we baha bermek
- Emeli aňdan etiki peýdalanmak
“Dogry jogap näme?” diýen soragyň deregine “Siz bu netijä nähili geldiňiz?” ýa-da “Bu garaýşy haýsy çeşmeler tassyklaýar?” diýen soraglary bermek has möhümdir.
Kritiki pikirlenmäni nähili ösdürmeli?
Kritiki pikirlenme — bu türgenleşdirip bolýan bir endikdir. Talyplar aşakdaky adaty endikleri durmuşyna girizip bilerler:
- Çeşmeden şübheleniň — maglumatyň arkasynda kimiň durandygyny elmydama barlap görüň.
- Faktlary deňeşdiriň — birnäçe ygtybarly çeşmäni gözläň.
- Duýgy manipulýasiýasyny tanap biliň — eger bir maglumat sizde gaty güýçli gahar ýa-da şatlyk döredýän bolsa, seresap boluň.
- Säginmegi öwreniň — haýsydyr bir posta derrew reaksiýa bermäň, “näme üçin” diýip soraň.
- Passiw “skrollingi” çäklendiriň — diňe görmek üçin däl, öwrenmek üçin interneti ulanyň.
Eger siz täze ukyplary ösdürmek isleseňiz, okajak.com web-sahypamyzyň onlaýn kurslara göz aýlap bilersiňiz.
Netije: Bilim — güýçdür, ýöne pikirlenmek — goragdyr
Sanly dünýäde maglumat diňe seljerilen we dogry düşünişilen ýagdaýynda güýç bolup biler. Sanly sowatlylyk — bu diňe bir tehnologiýanyň yzyndan ýetmek däl, eýsem, aldamak we ünsi sowmak asyrynda öz aňyňy goramakdyr.
Kritiki pikirlenme — döwrebap talybyň iň esasy guralydyr. Bu bulaşyklykda aýdyňlygy, haosda hakykaty tapmagyň we maglumatlar dünýäsinde ynamly ädim ätmegiň açarydyr.
Çeşmeler:
https://karnavatiuniversity.edu.in/the-importance-of-critical-thinking-in-the-digital-age/
Kurslar:
https://okajak.com/en/category/online-courses/